Materia Medica eczacılık açısından önemli bir eserdir. Eseri önemli kılan ise Anadolu tıbbi bitkileri hakkında yazılmış en kapsamlı kaynak olmasıdır. Bu eserden bahsetmeden önce eserin sahibi Dioscorides’i biraz tanıyalım.
Dioskorides Anadolu’da Anazarba’da Adana civarında doğmuş ve M.S. 1.yüzyılda yaşamış, Roma İmparatorları Caligula (M.S. 37-41), Claudius (M.S. 41-54) ve Neron (M.S. 54-68) zamanında Roma ordusunda hekim olarak görev almıştır. Padanius takma adıyla da tanınır. Osmanlı dönemi kitaplarında adı “Skoridos” olarak geçer.
Dioskorides hekim olmasının yanı sıra botanik bilimiyle de ilgilenmekte olduğundan Roma ordusuyla gezerken bulunduğu ülkelerdeki bitkileri de incelemiş bu bitkiler konusundaki araştırmalarını yazarak günümüze önemli bir eser bırakmıştır. Grekçe olarak yazdığı “Peri hyles iatrikes” (İlaçlar bilgisi) isimli eseri Arapça’ya “Kitab-al Haşayiş” Latince’ye ise “Materia Medica” ismiyle çevrilmiştir1
Bu eser 1500 yıl kadar tedavi alanında ve tedavi kitapları yazarlarınca ana kaynak olarak kullanılmıştır.
Dioskorides’in eseri 5 kitaptan ibaret olup droglar aşağıdaki sıraya göre gruplandırılmıştır:
- Kitap 1: Kokulu bitkiler, yağlar, merhemler ve ağaçlar.
- Kitap 2: Canlılar, süt ve süt mamülleri.
- Kitap 3: Kökler, usareler, otlar.
- Kitap 4: Otlar ve kökler
- Kitap 5: Şaraplar ve anorganik maddeler.
Bu eserde 500 kadar tıbbi bitkinin tarifi verilmekte ve tedavi özellikleri anlatılmaktadır. Kitapta ismi geçen bitkilerin önemli bir kısmı Anadolu ve Akdeniz bölgesi bitkileri hakkında bilinen en eski ve en önemli kaynaktır.
Kitabın orjinal yazması elde değildir. Grekçe olarak yazılmış en eski kopya İstanbul Kodeksi veya Viyana Kodeksi ismiyle tanınan nüshadır. Bu kopya 512 yılında Bizans imparatorlarından Anicius Olybrius’un kızı prenses Juliana Anicia adına hazırlanmıştır.
Kanuni Sultan Süleyman’ın başhekimi Musa bin Hamon’un oğlundan, Avusturya İmparatoru Ferdinand’ın Kanuni Sultan Süleyman nezdindeki sefiri O.G. Busbecq’in tavsiyesi üzerine, 100 düka altın karşılığında satın alınarak Viyana’ya götürülmüştür.
Busbecq hatıratında bu kitap için şöyle demektedir:
“İstanbul’da koca bir hazine bıraktım. Bu Dioscorides’in bir eseridir. Gayet eskidir, majüskül harflerle yazılmıştır. İçinde nebatat resimleriyle, eğer yanılmıyorsam, bazı Cratevas parçaları ve kuşlar hakkında küçük bir eser de vardır. Kitap, Hamon isimli bir Yahudi’nin oğluna aittir. Hayatında Süleyman’ın doktoru idi. Kitabı satın alacaktım fakat fiyatı beni korkuttu. Yüz düka altından bahsedildi. Buna benim kesemden ziyade imparatorun kesesi dayanabilir. İmparatoru, bu kadar muhterem bir muharriri böyle bir esaretten kurtarmak için teşvik etmekten geri kalmayacağım.” 2
O.G. Busbecq’in önerisi üzerine satın alınan bu kitap halen Avusturya Milli Kitaplığı(Österreichische Nationalbibliothek)‘nda muhafaza edilmektedir.
Bu nüshada Dioskorides ve Galen’in eserlerinden ayrı olarak son kısmında kuşlara ait bir risale bulunmaktadır. 31*38 cm büyüklüğünde 984 parşömen(deri) sayfadan ibarettir. 392 tam sayfa ve 87 metin içinde olmak üzere 479 renkli bitki resmi taşımaktadır. Bu resimlerin bir kısmı İskenderiye devri eserlerinden diğer bir kısmı ise Pontus kralı altıncı Mithridates (M.Ö.132-63)’in hekimi Crateuas’ın resimlerinden istifade edilerek hazırlanmıştır. Bu resimler tıbbi bitkiler yönünden olduğu kadar sanat tarihi yönünden de önemlidir
İstanbul’daki Prodromos Petra hastanesinden çıkma olan bu yazmanın, Viyana Devlet kitaplığı’na gelmeden önce, değişik dil konuşan kişilerin malı olduğu anlaşılmaktadır. bu kişilerden bazıları el yazmada bulunan resimlerin kenarlarına, kendi dillerinde, o planştaki bitkiye verilen ismi yazmışlardır. Bitki resimlerinin kenarlarında Arapça, Farsça, İbranice ve Türkçe bitki isimleri bulunmaktadır.
Halen Viyana’da bulunan elyazmanın ilk tıpkı basımı siyah beyaz olarak 1906 yılında yayınlanmıştır3. İkinci tıpkıbasım renkli olatak H. Gerstinger tarafından Almanca olarak hazırlanmış olan bir açıklama cildi ile birlikte yapılmıştır4.
O. Mazal, etraflı bir açıklama ile birlikte, Dioskorides’in seçtiği 26 planşı renkli olarak yayınlamıştır5-6 Bu kitap Dioskorides’in bilinen en eski el yazmasındaki resimler hakkında tam bir bilgi verecek niteliktedir.
Viyana’da bulunan el yazmasından yararlanılarak Dioskorides’in eserinin Almanca ve İngilizce çevirileri de yapılmış ve yayınlanmıştır.7
Dioskorides ve Materia Medica hakkındaki bu yazılar Turhan Baytop’un Türk Eczacılık Tarihi kitabından alıntılanmıştır. Materia Medica ve Dioscorides için daha detaylı bilgi için Adnan ATAÇ ve Vedat YILDIRIM’ın yazmış olduğu makalesini de okumanızı tavsiye ederim. Makaleye ulaşmak için buraya tıklayabilirsiniz.
KAYNAKLAR
Baytop Turhan, Mat Afife (haz.),”Türk Eczacılık Tarihi”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları,2001
1. İlk latince baskı 1478, ilk yunanca baskı 1504 ve ilk resimli baskı 1543 yılında yapılmıştır (F.J. Anderson: An illustrated history of herbals 15, New York,1977)
2. Busbecq, O.G.’’Türk mektupları 301’’, çeviren: H. Cahit Yalçın İstanbul (1939)
3. Dioscorides, Codex Aniciae Julianae picturis illustratus, nunc Vindobonensis Med, Gr. 1, phototypice editus, Leyde (1906)
4. Dioscorides, Codex Vindobonensis Med. Gr. 1, Graz(1970)
5. Mazal, O.: Pflanzen, Wurzeln, Safte, Samen, Graz (1981)
6. Baytop, T.: Anazarbalı Dioskorides-Sandoz derg. 1:10 (1997)
7. Gunther, R.T.: The Greek herbal of Dioskorides, ikinci baskı, London, New York (1968)
neden bu kitabın bir pdf sini çıkarıp sitenize koymuyorsunuz. böylece bizde alır okurduk. milli kütüphanede sadece oranın çalışanlarına izin veriliyor okunması için. bu nasıl bi iştir arkadaş bende atalarımın yazılarını okuyabiliyorum, ve ne hikmetse bazı insanlar bazı kitaplardan insanları uzak tutmaya çalışıyorlar. lütfen bari bu kitaplardan haberi olan kişiler biraz bişeylar yapsada cümle alem faydalansa……….